TÜRKİYE’DE ŞARK GARP VE AMERİKAN TESİRLERİ

 

Başta Sinekli Bakkal olmak üzere edebiyatımızda bir çok yapıtı ve eylemci kişiliğiyle yerini almış olan Halide Edip Adıvar’ın daha önce yayımladığı yazılarını bir araya getirdiği yazılarını 1955 yılında Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri adı altında yayımladı. Can Yayınları yapıtın özgünlüğünü koruyarak ama okur için daha okunabilir bir hale getirerek yeniden yayımladı. Yapıtın uzun süre sonra yeniden yayımlanması bir boşluğu dolduracağı inancındayım.

 

Merak Edilen Konular

 

Halide Edip Adıvar Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri adlı yapıtında merak edilen birçok konuyu irdeliyor. Bunun nedeni Adıvar’ın eşi Adnan Bey’le birlikte Atatürk’ün yakınında biri olmasındandır. Gerçi anılarında kimi konulardan söz etmiş, romanlarını da dışarıda bırakmadan... Ama Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri adlı yapıt ise Türk’ün Ateşle İmtihanı, Mor Salkımlı Ev ve özellikle romanları içerisinde Sinekli Bakkal’ın tamamlayıcısı olmanın yanında farklılıklar da bulabileceğimiz bir yapıt..

 

Kitapta yer alan konulardan kimileri şunlardır: Garp Medeniyeti Hakkında, Osmanlı Türkleri’nde Devlet Tesisine Giriş, Devlet Esaslarımıza Toplu Bakış, İttihat ve Terakki, Birinci Cihan Harbi, Lozan Konferansı, Kadın ve Türk Kadını, Cumhuriyet İnkılaplarını Hazırlayan Zihniyet, Medeni Kanun ve Laisizm, Latin Harfleri ve Dil İnkılabı, Amerika ve Biz, Biz ve Amerika…

 

Robotları kim sever?

 

Halide Edip Adıvar Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri adlı yapıtında Hitler faşizminden hareketle totaliter rejimleri eleştirmektedir. Adı ne olursa olsun bu rejimlerin çevre ülkelere de yayılma sevdası içinde olduklarını dile getiriyor. Bu tür baskıcı rejimlerin insan değil, ancak robot yetiştirebileceklerini savlamaktadır.

 

“Bugünkü insaniyetin en büyük meselesi şudur: Sağ veya sol herhangi “bir örneklik” salgınına karşı bütün dünyayı hakimiyeti altına almak isteyen zihniyete karşı mücadele etmek. Çünkü böyle bir zihniyet nerede olursa olsun mekanik vasıtalarla insanları birer “robot şekline çevirebilecek, bütün manevi kıymetleri ortadan kaldırmaya çalışacak, yani her fert, yaşayabilmek için tek bir teşkilatın veya ilahi mevki verilen bir diktatörün emirlerini körü körüne ifa etmek mecburiyeti tehlikesine maruz kalacaktır.” (s.23)

 

 

 İşgal günleri

 

Halide Edip Adıvar yazılarında genellikle Osmanlı ve Cumhuriyet’e değin süren yaşananlar ışığında üretmiş düşüncelerini. Adıvar, işgal günlerinde Mustafa Kemal’den pek ayrılmadı. Mustafa Kemal’le birlikte onun için de idam fermanı çıkartıldı.

 

 

Eleştiriler

 

Halide Edip Adıvar zaman zaman göndermeler yoluyla gerekse açıdan genç Türkiye Cumhuriyeti’ne eleştiriler yöneltmiş, kadın eşitliği dışındakilere. Hatta bu yazıların kimileri Mustafa Kemal Atatürk’ün  Hakimiyeti Milliye’deki başyazılarına birer yanıt niteliğindedir.

 

İttihatçıların siyasi felsefesini şekillendiren Ziya Gökalp’in kaynağı Fransız sosyolog Durkheim olan, “Fert yok cemiyet var” görüşünü  de “ bütün diktatörlerin vecize kaynağı” olduğu gerekçesiyle eleştirmiştir.

 

“Bütün bu nevi his ve fikirleri, bütün diktatörlerin vecize kaynağıdır. Belki bu ifrata (aşırıya) kaçan ferdiyetçiliğe karşı uyanan aksülameldi (tepkiydi).” (s.157)

 

Einstein sokak satıcısı olur muydu?

 

Hatta McCarthysm’i de eleştirirken yine aynı görüşleri gündeme getirmiştir. Einstein’in The Reporter dergisindeki, “Eğer benim için genç bir adam olma ihtimali olsa idi ve hayatımı kazanmak mecburiyetinde kalsa idim, bir bilim adamı bir hoca olmaya, bir sokak satıcısı, bir tenekeci olmayı tercih ederdim. Çünkü böyle bir vaziyet karşısında, bu şartlar içinde ancak o mesleklerde biraz hürriyete sahip olabilirdim.” (s.326) konuşmasından sözü Ziya Gökalp’in Durkheim’den etkilenerek söylediği sözlere getiriyor.

 

Halide Edip’in görüşlerine ister katılın, isterseniz katılmayın ama zengin içeriğiyle Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişi daha iyi anlama alanında okunması gereken bir kitap.

 

 

* Halide Edip Adıvar, Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri, Can Yayınları I.Basım:Mayıs 2009 -İstanbul

http://yazarmustafaaslang.tr.gg